ÖZET
Karasu, zeytinin belli işlemler sonrasında açığa çıkan
atıktır. Zeytinyağı hem meyvesinin hem de atıklarının değerlendirilmesi
açısından Türkiye için son derece önemli ekonomik değere sahiptir. Dünyamız da
zeytinyağı üretimi ağırlıklı olarak Türkiye, İspanya, Yunanistan, İtalya gibi
Akdeniz ülkelerin de yapılmaktadır. Üretimin de açığa çıkan zeytin karasuyu,
yüksek kirletici özellikleri, mevsimsel ve bölgesel üretilmesi gibi sebeplerden
dolayı Akdeniz bölgesi oldukça ciddi çevresel sorunlar oluşturmaktadır. Bu tarz
çevre sorunları dikkatsizce ve yasal olmayan bir şekil de kullanılmasından
kaynaklanıyor. Bu çalışma ile zeytin kara suyunun arıtımında kullanılan
kimyasal, biyolojik gibi yöntemler kullanarak yapılacak çalışmayı
değerlendirdik. Ülkemizde zeytin Ege, Akdeniz, Marmara ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde yetişmektedir. Toplam zeytin üretimi, günümüz de ortalama olarak 1,8 milyon ton civarındadır.
Türkiye zeytin üretiminin ise ortalama olarak %30’u sofralık zeytin, %70’ i de
zeytinyağı üretimi için yağlık zeytin olarak ayrılmaktadır. (Zeytinyagi_Sektoru.pdf)
Türkiye de Zeytin Yağı Üretimi
Türkiye’nin Ege bölgesinde zeytin üretiminin %80’i
yağlık, %20’si de sofralık olarak tüketilmektedir. Karadeniz ve Akdeniz bölgesi
arasında ki Marmara bölgesin de ise bu durum tam tersinedir: %90’ı sofralık ve
%10’u yağlıktır. Akdeniz bölgesin de Toros Dağları ile kıyı arasında 850
metreye kadar yüksekliklerde yapılmaktadır. Akdeniz zeytinci ülkeleri arasında
Fas, Cezayir, Libya, Mısır, Ürdün ve Suriye az veya çok zeytin ağacı olan
ülkelerdir. Amerika kıtasında başta Arjantin olmak üzere ABD'de de zeytin ağacı
mevcuttur.
Ülkemizde Ege, Marmara, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu
bölgelerinde zeytin ağacı yetişmekte ve sahile yakın bu bölgelerimizi
süslemektedir. 90 milyon civarında bulunan zeytin ağaçlarının % 75 Ege; %9.3
Marmara, %14'ü Akdeniz ve %1.7 Güney Doğu Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır.
Zeytinyağı günümüz de ihracatı ve tüketimi oldukça sağlam bir politika içerisin
de yürütülmektedir. Zeytinyağı üreticisi ülke arasında en az zeytinyağı Türkiye
de tüketilmektedir. Türkiye de insan başına yıllık 0,9 kg üretmektedir. Zeytin
meyvesi yaklaşık %40 oranında su ve %20-35 oranında yağ içermektedir.Devlet
İstatistik Enstitüsü’nün 2001 yılı verilerine göre 600 bin hektar kapalı alanda
90 milyonu meyve veren, 9 milyonu ise meve vermeyen olmak üzere toplam 99
milyon zeytin ağacı bulunmaktadır. Bu rakam dnya üzerinde ki zeytin ağacı
sayısının yaklaşık %10’unu
oluşturmaktadır. Ülkemizdeki toplam zeytin ağaçlarının yaklaşık olarak %91’i
meyve veren yaşta olup, %9’u da meyve vermeyen yaştadır. (Zeytinyagi_Sektoru.pdf)
Zeytin Karasuyu
Zeytinin kendi özsuyu ve yağ çıkarma işlemi esnasında
ilave edilen suyun toplamından oluşan ve zeytinyağı üretiminde elde edilen bir
üründür. Kara
suyunun içinde ki maddeler; sularda ki hayvanların ve bitkilerin
oksijensizlikten ölmesidir. Zeytinyağı üretiminde, işletme koşulları ve
üretime göre derişimi değişiklik göstermekle beraber genellikle 0,5-1,5 m3/ton
zeytin karasuyu oluşmaktadır. Günümüz Türkiye’sinde ki fabrikalardan yılda
doğaya 150 bin ton zeytin karasuyu üretildiği düşünülüyor. Zeytin karasuyu
evsel atık su ile karşılaştırırsak; evsel nitelikli atıklar sularından 200 kat
daha fazla Kimyasal Oksijen İhtiyacından(KOİ) 205 kat daha fazla Biyoloji
Oksijen İhtiyacı(BOİ) ve 240 kat daha fazla yağ içermektedir. Bu özellikten
dolayı 1m3’ü yaklaşık olarak 200m3 evsel nitelikli atık suyu ise yaklaşık
olarak 1,333 kişilik nüfusun atık suyuna eş değer olmaktadır.[2]
Balıkesir ili 10.104.000 adet zeytin ağacı ile ülkemiz
zeytin ağacı varlığının %11.7'sine sahiptir. Türkiye zeytin dane üretiminin
%17.8'i ve zeytin yağı üretiminin %17.9'u bu ilimizde üretilmektedir.
Türkiye'de zeytin yetiştiriciliğinin 35 ilde yapıldığı göz önüne alınırsa,
Balıkesir'in zeytin dane ve zeytinyağı üretiminde rolü ve ekonomiye katkısı son
derece önemlidir. Dünyanın sayılı sofralık zeytinlerinden biri olan Gemlik
zeytini de Balıkesir ilimizin Erdek ve Bandırma ilçelerinde yetiştirilmektedir.
Ülkemizde her yıl üretilip dikimi yapılan yaklaşık 5.000.000 adet zeytin
fidanının %95'ini Gemlik çeşidi %5'ini de Ayvalık, Yağ Çelebi, Domat vs.
oluşturmaktadır.[4]
İşletme Sayısı
Türkiye’de bulunan zeytinyağı üretiminde çalışan
tesislerin sayısı %50 civarındadır.
Zeytincilik Araştırma Enstitüsü‘nün kayıtlarına göre
zeytinyağı sektöründe faaliyet gösteren işletme sayısı 2001/2002 sezonu
itibariyle 980 adettir. Bu işletmelerin yarısı modern sistem ile üretim yapan
tesislerden oluşmakta iken, geriye kalan yarısı da klasik sistemleüretim yapan
tesislerden oluşmaktadır. Klasik sistemle çalışan yağhanelerin ise %85’i sulu
sistem (hidrolik presler), %15’i de kuru sistem (süper presler) ile üretimde
bulunmaktadır.
SEZON
|
KURULU KAPASİTE
|
KLASİK SİSTEMLER
|
MODERN
SİSTEM(ADET)
SANTRİFÜJ |
FABRİKA SAYISI
|
|
HİDROLİK PRES(SULU)
|
SÜPER PRES(KURU)
|
||||
1982/83
|
204.700
|
1.235
|
220
|
1
|
1000
|
1992/93
|
225.600
|
900
|
200
|
150
|
935
|
1993/94
|
241.600
|
875
|
180
|
175
|
920
|
1994/95
|
243.000
|
825
|
155
|
220
|
900
|
1995/96
|
251.300
|
820
|
150
|
240
|
925
|
1996/97
|
292.800
|
675
|
130
|
375
|
940
|
1997/98
|
300.000
|
650
|
120
|
400
|
945
|
1998/99
|
303.600
|
600
|
110
|
425
|
950
|
1999/00
|
304.000
|
590
|
105
|
430
|
950
|
2000/01
|
317.600
|
585
|
105
|
460
|
960
|
2001/02
|
331.500
|
583
|
103
|
490
|
980
|
Tablo 1. Türkiye Zeytinyağı Fabrika Sayısı Ve
Kurulu Kapasiteleri
Tablo 1’de de görüldüğü üzere son yıllarda
klasik sistemde üretim apan işletme sayısı azalırken, modern sistem ile çalışan
tesislerin sayısı ciddi büyük ölçüde artmıştır.
1982 yılında 1.000 adet işletmeden yalnızca bir tanesi modern sistemle çalışırken, bugün 980 işletmede yaklaşık 490 adet modern sistem bulunmaktadır. Modern sistemle çalışan zeytinyağı tesislerinin hemen hepsinde dolum ünitesi de bulunmakta ve bu tesisler hem iç tüketime hem de ihracata yönelik üretim yapmaktadırlar.Türkiye’de modern sistemle çalışan tesis sayısı 150 iken, bu rakam 1996/97 sezonunda 375’e, 2001/02 sezonunda da 490’a yükselmiştir. Türkiye’nin zeytinyağı üretim kapasitesinin 2003/04 sezonunda 363.488 ton, 2004/05 sezonunda 407.336 ton ve 2005/06 sezonunda da 442.096 ton olacağı tahmin edilmektedir.
1982 yılında 1.000 adet işletmeden yalnızca bir tanesi modern sistemle çalışırken, bugün 980 işletmede yaklaşık 490 adet modern sistem bulunmaktadır. Modern sistemle çalışan zeytinyağı tesislerinin hemen hepsinde dolum ünitesi de bulunmakta ve bu tesisler hem iç tüketime hem de ihracata yönelik üretim yapmaktadırlar.Türkiye’de modern sistemle çalışan tesis sayısı 150 iken, bu rakam 1996/97 sezonunda 375’e, 2001/02 sezonunda da 490’a yükselmiştir. Türkiye’nin zeytinyağı üretim kapasitesinin 2003/04 sezonunda 363.488 ton, 2004/05 sezonunda 407.336 ton ve 2005/06 sezonunda da 442.096 ton olacağı tahmin edilmektedir.
Türkiye’nin çeşitli ölçekler de toplam kapasitesi 270 bin
ton olan ve %50 kapasite ile çalışan toplam 850 adet zeytinyağı fabrikası
bulunmaktadır. (http://www.zae.gov.tr,
29.07.2003). Ve 200-2001 yılları ortalaması olarak 584.7 bin hektar alanda
1034.5 kg verimle 1 milyon 050 bin ton yıllık tane zeytin üretimi
bulunmaktadır. (http://www.fao.org,
19.03.2003). Üretim eksikliği eğer
oluşursa bu eksikliği gidermenin 3 yolu bulunur. Birincisi üretim alanlarını
arttırmaktır, ikinci yol da verimi arttırmak ve son olarak da dışalım
yapmaktır.
Zeytin Karasuyu Arıtma
Zeytin
meyvesi yaklaşık %40 oranında zeytin özsuyu ve %20 oranında zeytinyağı ve %30
oranında çekirdek ve kabuktan oluşmaktadır ve Zeytinyağı üretimi sırasında
zeytinin bünyesindeki bu yağ, özsu ve katı kısımlar ayrılmaktadır. Üretim
sırasında eklenen su ile birlikte çıkan zeytin özsuyu ve su karışımına zeytin
karasuyu denilmektedir
Zeytin
karasuyu, tam otomatik olarak çalışan NF-RO ters ozmos sızıntı suyu arıtma
tesisinde, yüksek kalitede çıkış suyu elde edilerek arıtılmaktadır. Arıtma
aşamalarından çöktürme ve nötralizasyon aşamaları tesis dışında, filtrasyon,
nanofiltrasyon ve ters ozmos aşamaları ise tesis içerisinde bulunmaktadır.
Zeytin
karasuyu arıtma tesisi, oluşan zeytin karasuyunu, 31 12 2004 tarih ve 25687
sayılı "Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği" 'nin Tablo 5.5'de verilen
alıcı ortam deşarj standartlarına göre arıtabilecek şekilde tasarlanmıştır.(1)
Örnek olarak güde 10 ton zeyti işleyen bir
işletmede, klasik pres prosesi ve sürekli üretim prosesi ile üretildiğin de
oluşan atıksu hacimleri ve oluşacak kirlilik yükleri aşağıda ki gibidir;
Pres prosesin de yaklaşık olarak 600 L atıksu
zeytin oluşur, oluşan toplam atıksu debisi 6 m3 /gün olur. BOİ5 konsantrasyonunu 95 g/L
kabul eder, oluşan BOİ yükü 570 kg BOİ5 / gün olarak belirlenir.
Zeytinyağı üretiminden oluşan atıksu (karasu), aşağıdaki
tipik özelliklere sahiptir;
·
Yoğun
viyolet-koyu kahve renkten, siyaha kadar renk,
·
Kuvvetli,
zeytinyağına özgü bir koku,
·
Yüksek
derecede organik kirlilik (220 g/L’ye kadar KOİ değerleri ),
·
KOİ/BOİ5
oranı 2.5-5 aralığında (zor ayrışabilir atık),
·
pH
değeri 3 - 5.9 aralığında,
·
Yüksek
miktarda polifenol içeriği,
·
Yüksek
miktarda katı madde içeriği (20 g/L toplam katı madde’ye kadar).
Türkiye’deki fabrikalardan yılda doğaya 150 bin ton
zeytin karasuyu verildiği tahmin ediliyor.
Zeytinyağı Üretim Potansiyeli
Zeytinağı üretimin de 3 yöntem kullanılır; kesikli(geleneksel
pres)üretim prosesi ve üretim prosesi(3 fazlı ve 2 fazlı üretim prosesi) ve
süzme prosesi olarak 3’e ayrılır.
Kesikli Üretim Prosesi (Geleneksel Presleme
Prosesi)
Bu yönteile yağ,hidrolik presleri kullanılarak çıkarılırç Presleme ile
zeytinler, su ile yıkanır, ezilerek öğütülür ve su ilavesi ile yoğrulur. Elde
ettiğimiz hamur daha sonra peslenir, yağ ve karasu ayrılır. Son olarak ta,
düşey santrifüj ile yağ, su kısmı ayrılır. Katı fazı da pirina olarak elde
ederiz.
Sürekli Üretim Prosesi
Bu yöntemle yağın santrüfüj ile ayrılma esasına dayanır ve üretim de ;
besleme,yıkama, kırma ve hamur hazırlama kısımları oluşmaktadır.Sürekli üretim
yapan bu sistem ile presin yerini santrüfüj almıştır ve sürekli çalışmayı esas
almıştır.
Üretimde kullanılan santrüfüje bağlı olarak iki proses ile tanımlanır;
Üretimde kullanılan santrüfüje bağlı olarak iki proses ile tanımlanır;
3 Fazlı üretim prosesi: Bu proses de proses suyu kullanılır. Sonrasın da
yağ,karasu ve pirina olmak üzere iç faz oluşur. Bu proseste büyük ölçüde proses
suyu eklenmektedir. Bu nedenle büyük hacimler de atıksı (karasu) oluşur.
2 Fazlı üretim prosesi: Bu proes de üretim işlemi boyunca proses suyu
eklenmez. Prosesin sonrasın da yağ ve pirin olmak üzere iki faz oluşur. Bu
sistem ekolojik bakımından uygundur çünkü karasu oluşturmaktadır. Karasu
oluşurken büyük bir bölümünü de pirine ile açığa çıkartmaktadır.
Süzme Prosesi
Kullanıln temel tabaka zeytin hamuruna daldırılmakta, bu tabaka yağ ile
ıslanmakta e tabaka üzeirnde bulunan boşlukları yağ ile doldurmaktadır. Bu
uygulam ile çok sayıda metal tabaka kullanılmaktadır. 5120 levhadan oluşan 6000
m 2 yüzey alanına sahpi bir makine 7-8 dakika da 350 kg hamuru işleye bilir.
Fakat bu yöntem tek başına kullanılamaz, pres veya santrüfüj yöntemi ile
kullanılır.
Proses Tipi Atıksu Karakteristikleri (100
kg zeytin için)
|
Proses Suyu (L)
|
Isı Enerjisi (MJ*)
|
Atıksu Karakteristikleri
|
|
Hacim
|
KOİ
|
|||
Kesikli (Pres)
|
0-40
|
3.3
|
40-50
|
90-130
|
Sürekli (3-fazlı)
|
50-70
|
5.8
|
90-110
|
60-90
|
Sürekli (2-fazlı)
|
0
|
0
|
5-10
|
10-15
|
Tablo 1. Zeytinyağı üretiminde kullanılan proseslerin karakteristik özellikleri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder